Historia zaopatrzenia ortotycznego

SŁAWOMIR WROŃSKI

W połowie XX wieku, kiedy epidemia Hainego-Medina na świecie była w zenicie, skórzane i stalowe aparaty kończyn dolnych, były dość częstym widokiem.

Nazwa tej choroby wywodzi się od nazwisk dwóch uczonych, którzy tę chorobę opisali: Jakob Heine (opisał ją w roku 1840 jako porażenie dziecięce) i Karl Oskar Medin (opisał ją w roku 1890 jako ostrą chorobę zakaźną). Do XIX wieku choroba ta występowała sporadycznie, później nastąpiła pandemia, obejmująca głównie półkulę północną.

Wyobraźmy sobie że są lata pięćdziesiąte XX wieku. Pewien mały chłopiec wypił napój z brudnej szklanki, lub uścisnął dłoń innego chłopca, który nie umył jej po skorzystaniu z toalety, był nieświadomy, że naraził się na polio, wirus wywołujący POLIO. Zakażenie odbywało się powoli, atakując układ nerwowy i drogi oddechowe i chłopak tracił zdolność oddychania na własną rękę. Pacjentów nie mogących samodzielnie oddychać wkładano do zbiorników potocznie nazywanych stalowymi płucami, które wykorzystywały zasadę wentylacji podciśnieniowej, symulującej samodzielne oddychanie.

Chociaż pacjent mógł oddychać w maszynie, nie mógł zrobić nic innego oprócz patrzenia w lustro odbijające pokój za nim (do góry nogami i do tyłu, oczywiście).

W szczytowym 1952 roku na polio zachorowało ponad 21.000 Amerykanów, z czego 3000 zmarło. Ratowanie zainfekowanych dzieci odbywało się na szeroka skalę.

Wirus polio atakuje nerwy. Powoduje porażenie nóg lub rąk, czasem zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Skutkiem polio może być inwalidztwo, bo spustoszenie, jakie zostawia po sobie choroba, bywa trwałe. 30–40 lat temu polio było postrachem na całym świecie, także w Polsce. Wciąż jeszcze można spotkać osoby, które poruszają się na wózkach lub o kulach, bo w dzieciństwie chorowały na polio.

Metalowo-skórzane aparaty ortopedyczne były wówczas na porządku dziennym, widywano je wszędzie, w przedszkolu, w szkole, w sklepie, w pracy, w kinie, w teatrze i operze, nosił je również Forrest Gump.

Czy widząc osoby używające takich ortez, lub oglądając film z Forrestem Gumpem, zastanawialiście się; kiedy się one po raz pierwszy pojawiły? Kto je wymyślił? Jaka jest ich historia? Do czego one służą? Kto je musi używać?

Niniejsze opracowanie to krótka historia zaopatrzenia ortopedycznego, ze szczególnym uwzględnieniem ortezy na nogę. Jest bardzo trudno w literaturze znaleźć jedną pozycję, która opisuje tę tematykę historiograficznie. Moje opracowanie zawiera kompedium materiałów, które udało mi się znaleźć na ten temat w różnych książkach, opracowaniach, artykułach naukowych oraz w zasobach urzędów patentowych całego świata. Mając świadomość jak w ostatnim stuleciu ważny jest temat zaopatrzenia ortopedycznego, postanowiłem popełnić ten tekst.

Literarura tematu zgodnie określa, że ojcem i twórcą zaopatrzenia ortopedycznego, był Ambroise Paré, znany też jako Ambroży Pare (ur. około 1510 w Bourg-Hersent we Francji, zm. 20 grudnia 1590 w Paryżu) – francuski chirurg długiej togi, uznawany za najwybitniejszego chirurga renesansu i jednego z ojców współczesnej chirurgii. Autor kilkudziesięciu prac naukowych pisanych po francusku.

W wieku 20 lat zaczął pracę jako chirurg polowy we francuskiej armii. Dzięki zdobytym doświadczeniom opracował bardziej humanitarne metody postępowania z rannymi. Jego talent został szybko zauważony i został chirurgiem królewskim Henryka II, a następnie Franciszka II, Karola IX i Henryka III.

W 1537 roku w swoim dziele skrytykował szeroko wówczas stosowane przyżeganie rozgrzanym do czerwoności żelazem i zalewanie wrzącym olejem ran. Wynalazł kleszczyki hemostatyczne do zaciskania naczyń co znacznie obniżyło śmiertelność podczas amputacji.

W dziedzinie chirurgii ogólnej opracował metody operowania przepuklin. Zajmował się również ortopedią, do której wprowadził leczenie za pomocą wyciągu. Innowacyjne metody wprowadził także w położnictwie. Chorych zaopatrywał w protezy kosmetyczne i metalowe gorsety do leczenia skolioz.

Zwrócił uwagę na duży odsetek dzieci rodzących się ze stopą końsko-szpotawą (łac. talipes equinovarus, ang. club foot) – wadą wrodzoną, polegającą na utrwalonym zgięciu podeszwowym stopy i przywiedzeniu przodostopia. Jest to wada o charakterze deformacji, w około 50% przypadków spowodowana przez malformacje kostne. Nie do końca jasna jest etiologia tych zmian. Ambroży Pare opracował aparat do leczenia tego schorzenia, tzw. „Osłonę Clubfoot“.

Słowo “Ortopedia” zostało użyte po raz pierwszy przez francuskiego lekarza, Nicolasa Andry, w 1741 roku. W tamtym czasie termin ten był w dużej mierze wykorzystywany w związku z korektą deformacji dziecięcych, m.in. takich jak krzywica. Wywodzi się on z dwóch greckich słów; Ỏρθος (orthos)- prosty, Πάίδον (paidi) – dziecko = proste dziecko.

Nicolas Andry de Bois-Regard (urodził się w 1658, zm. 13 maja 1742) był francuskim lekarzem i pisarzem. Odegrał znaczącą rolę w początkach historii zarówno parazytologii jak i ortopedii, dla których nazwa pochodzi od książki Nicolasa Andry pt: “ORTHOPEDIE”, opublikowanej w 1741 roku.
Została ona przetłumaczona na język angielski w 1743 roku jako “Orthopaedia” i skierowana była bardziej do rodziców niż lekarzy. Książka przedstawia teorię ludzkiej anatomii, struktury szkieletu i wzrostu, wraz z instrukcją do korekcji deformacji. Andry wyjaśnia w książce, że złożył jej tytuł z dwóch greckich słów, a mianowicie; Orthos, co oznacza streight, wolny od zniekształceń i Pais, dziecko. Książka ta proponowała i nauczała różnych metod zapobiegania i korekcji zniekształceń dzieci “.

Równie istotną role co treść dzieła Nicolasa Andry, a może nawet większą odegrał grawerowany fronton książki ORTHOPEDIE, przedstawiający prosty drąg powiązany z krzywym drzewem. Była to metafora korekty deformacji u dzieci. W tamtych czasach przykuwał uwagę do książki, i zachęcał do zapoznania się z jej treścią, i co za tym idzie, przyczyniał się do budowania świadomości medycznej rodziców o anatomii ich dzieci.

Uproszczona wersja grawerowanego frontonu książki ORTHOPEDIE kontynuuje swoją misję do dzisiaj. Rysunek ten służy jako międzynarodowy symbol ortopedii, i bardzo często stosowany jest przez wiele różnych instytucji z nią związanych, w wielu krajach.

W XVIII wieku szwajcarski lekarz Jean-Andre Venel specjalizuje się w leczeniu deformacji wśród kalekich dzieci. Dał się on poznać jako ojciec zaopatrzenia ortopedycznego, który w swoim instytucie uruchomił produkcję różnych aparatów i urządzeń ortopedycznych mających pomóc w leczeniu deformacji kalekich dzieci.

Jean-André Venel (ur. 28 maja 1740 roku, zm. 09 marca 1791), był szwajcarskim lekarzem i pionierem w dziedzinie ortopedii. Venel urodził się w Morges, jako syn lekarza, Jeana-François Venel’a. Studiował medycynę w Montpellier , Paryżu i Strasburgu. Następnie praktykował jako chirurg w Orbe i Yverdon, a następnie między rokiem 1770-1775 odbywał służbę u hrabiego Stanisława Potockiego.

Venel otwarzył w 1778 roku w Yverdon, pierwszą szkołę położnych w Szwajcarii. Potem skierował się ku młodej dziedzinie medycyny – ortopedii i założył w 1780 roku w Orbe, pierwszą na świecie klinikę ortopedyczną. Jean-André Venel szpital ten utworzył z własnych środków, leczone w nim były choroby ortopedyczne, zajmowano się tam również profilaktyką i rehabilitacją. Był to pierwszy szpital, który zajmował się kompleksowo leczeniem kalekich dzieci i deformacji ich szkieletów.

Jego instytut był modelem i wzorem dla innych szpitali w całej Europie. W trakcie pracy w swoim instytucie Venel projektuje i wytwarza w swoich warsztatach wyroby medyczne, będące zaopatrzeniem ortopedycznym dla pacjentów szpitala.

W XIX wieku Antonius Mathijsen holenderski chirurg armii, wynalazł bandaż gipsowy i po raz pierwszy użył gipsu do unieruchamiania złamanych kości.

Antonius Mathijsen urodził się 4 listopada 1805 w miejscowości Budel, było to holenderskie miasto na granicy z Belgią. Kształcił się w szpitalach w Maastricht, Brukseli i Medycznej Szkole Wojskowej w Utrechcie. Po ukończeniu studiów w 1828 roku otrzymał posadę lekarza w Armii Królestwa Niderlandów. Podczas pracy w szpitalu wojskowym w 1851 w Haarlem, Mathijsen jako pierwszy użył gipsu jako bandaża. Odkrył, że bandaż posypany gypsem i zamoczony w wodzie w ciągu kilku minut utwardza się i tym samym doskonale usztywnia złamane kości. W lutym 1852 roku opublikował wyniki swoich badań w holenderskim czasopiśmie medycznym Repertorium. Odszedł z wojska w 1868 roku jako lekarz pierwszej klasy w stopniu podpułkownika. Mathijsen zmarł 15 czerwca 1878, w wieku 72, w Hamont.

Jego pomniki pamiątkowe znajdują się zarówno Budel jak i Hamont. Ostatnio w holenderskim Utrechcie Główny Szpital Wojskowy został nazwany jego imieniem.

Również w XIX wieku Hugh Owen Thomas, walijski chirurg, uważany za ojca chirurgii ortopedycznej w Wielkiej Brytanii stworzył tzw. szynę Thomas’a, kołnierz Thomas’a, aparaty kończyny dolnej i biodra, stworzył również metodę badania deformacji stawów biodrowych w sytuacji, gdy pacjent leży płasko na łóżku.

Hugh Owen Thomas urodził się 23 sierpnia 1834, zmarł w roku 1891. Był walijskim chirurgiem uważanym za ojca chirurgii ortopedycznej w Wielkiej Brytanii. Jego rodzina prowadziła wielopokoleniową rodzinną praktykę składania kości. Jego ojciec Evan Thomas w wieku 19 lat przeniósł się do Liverpoolu, gdzie utworzył udaną praktykę składania kości. Evan nie był jednak z zawodu lekarzem, i z tego też powodu kilkakrotnie wylądował w sądzie i musiał przed obliczem temidy bronić swojej praktyki. Wprawdzie nigdy nie został za to skazany, ale zazdrość i antagonism społeczności medycznej mocno mu doskwierała, i doprowadziła do tego, że jego rodziny dom spłonął. W wyniku tego zdarzenia wsadził on wszystkich swoich pięciu synów do pociągu i wysłał na nauki medyczne.

Hugh najpierw odbył czteroletnią praktykę u swojego wujka, dr Owena Roberts’a w St Asafa w północnej Walii, a następnie studiował medycynę w Edynburgu i University College , London. W 1857 roku wrócił do Liverpoolu, i na początku pracował z ojcem, ale niezgodne temperamenty nie pozwoliły na dłuższą współpracę, i dlatego w 1859 roku założył własną praktykę lekarską w biedniejszej części miasta.

Hugh był znany jako ekscentryczny i raczej temperamentny człowiek. Plotka głosiła, że chciał wynajmować zbirów, by łamali kości ofiarom, aby mieć pacjentów, na których można ćwiczyć. Był niski, miał zawsze na sobie czarną kurtkę zapiętą aż pod szyję, i ciągle trzymał papierosa w ustach. Wśród ludzi biednych w Liverpoolu wzbudzał wielki szacunek. Codziennie przyjmował pacjentów w swoim domu pod nr 11, na Nelson Street, a w każdą niedzielę leczył pacjentów za darmo.

Jego wkład do brytyjskiej ortopedii był bardzo duży. W leczeniu złamań i gruźlicy zalecał odpoczynek, który powinien być wymuszony, nieprzerwany i długotrwały. W tym celu stworzył tzw. Szynę Thomas’a”, dzięki której można było ustabilizować złamania kości udowej i zapobiec infekcji. Jest on również odpowiedzialny za stworzenie wielu innych innowacji medycznych. Wszystkie one mają wspólną nazwę: Kołnierz Thomas’a – przydatny w leczeniu gruźlicy kręgosłupa szyjnego, Manewr Thomas’a – ortopedyczne badanie w przypadku złamania stawu biodrowego, Test Thomas’a – metodę wykrywania deformacji stawu biodrowego gdy pacjent leży płasko w łóżku, oraz Klucz Thomas’a stosowany w celu redukcji deformacji poprzez konrolowane złamania kości.

Klucz Thomas’a

Hugh Owen Thomas, był zdecydowanie najbardziej płodnym wynalazcą w historii ortopedii. Doskonała znajomość anatomii człowieka, wyniesiona z domu zdolność do ustawiania kości, pozwoliła mu na stworzenie drastycznych metod leczenia deformacji, poprzez łamanie kości przy użyciu specjalnego klucza. Była to metoda kontrowersyjna i bolesna, ale na tamte czasy bardzo skuteczna. Thomas opracowywał specjalne instrukcje, jakie kości przy jakich deformacjach należy korygować. Po skorygowaniu deformacji kończyna była każdorazowo zaopatrywana w specjalny aparat mający ustawić ją w pożądanym przez lekarza ustawieniu.

Zaopatrzenie ortotyczne stopy końsko-szpotawej

szyna Thomas’a do leczenia złamań kości udowej

metoda Thomas’a do badania stawu biodrowego

Jego praca nigdy za jego życia nie została w pełni doceniona, ale kiedy jego siostrzeniec, Sir Robert Jones, zastosował jego szyny podczas pierwszej wojny światowej, w okresie 1916 – 1918, udało mu się zmniejszyć śmiertelność bedącą wynikiem złamań kości udowej z 87% do mniej niż 8%. Od tego momentu jego wyroby zaczęto stosować powszechnie.

Bratanek Thomas‘a, Sir Robert Jones, po zakończeniu I wojny światowej na terenie Liverpoolu mocno promował dorobek naukowy swojego wuja poprzez organizowanie szkoleń, co skutecznie rozwijało zaopatrzenie ortotyczne w Wielkiej Brytanii.

Dopiero jednak w XX wieku, nastąpił znaczący rozwój nauk protetycznych, głównie stymulowanych następstwami pierwszej i drugiej wojny światowej oraz epidemii polio z końca 1940 i początku 1950 roku.

Prace wybitnych lekarzy wieków poprzednich przyczyniły się do rozwoju zaopatrzenia protetycznego, i efektem tego były pierwsze patenty na te wyroby, które pojawiły się już na początku XX wieku. Oświeceni i zaangażowani lekarze ortopedzi, którzy znali dorobek i wyniki prac swoich kolegów, takich jak: Hugh Owen Thomas, czy Sir Robert Jones, potrafili docenić dużą przydatność takich urządzeń w procesie leczenia swoich pacjentów.

Na początku wieku pojawiły się pierwsze patenty lekarzy ortopedów w których zastrzegali oni pierwsze ortezy, aparaty i szyny ortopedyczne. Były to proste rozwiązania, które miały na celu podparcie ciała pacjenta, lub jak poniżej odciążenia kończyny dolnej.

Poniżej zastrzeżenie patentowe jednostronnej ortezy podpórczej całego ciała.

Wynalazcą i właścicielem tego patentu był Edgar Stanley Weaver.

Człowiekiem, który zrewolucjonizował zaopatrzenie ortopedyczne po złamaniach kończyn, był australijski chirurg – ortopeda Ronald Lawrie Huckstep – wynalazł on szyny do zespalania kości.

Po ukończeniu studiów Middlesex Hospital w Londynie w 1952 roku, Ronald Huckstep pracował w Kampali w Ugandzie, gdzie głównie zajmował się leczeniem polio. Często wykonywał też operacje mające na celu poprawę jakości życia osób z ciężkimi wadami wrodzonymi, jak i nabytymi deformacjami. Pomysłowość Huckstep‘a doprowadziła go do wynalezienia wielu rodzajów szyn ortopedycznych i innych przydatnych urządzeń, jak również nowych sposobów zespolenia złamań. Najbardziej znanym wymyślonym przez niego sposobem zespalania kości jest system szyn Nail Huckstep.

Przez ponad 100 lat podstawowy projekt aparatu ortopedycznego na nogę prawie się nie zmienił, paski ze skóry i klamry zostały zastąpione przez bardziej przyjazne dla ciała zapięcia Velco, a skórzane buty ortopedyczne przez dynamiczne stopy wykonane z lekkiego włókna węglowego. Stalowe szyny również zostały zastąpione przez lżejsze, ale silniejsze stopy metali lub włókna węglowe. Największy postęp w dziedzinie zaopatrzenia ortotycznego nastąpiło w ostatnim 20 leciu. Powodem tego jest rozwój szerszego stosowania tworzyw sztucznych, włókien węglowych, oraz bardziej wytrzymałych stopów metali. Wyroby ortotyczne dzisiaj są uważane za bardziej przyjazne dla użytkownika i mniej “ortopedyczne” w wyglądzie.

Czas biegnie nieubłaganie, aparaty i szyny ortopedyczne wymyślone przez Hugh Owen Thomas’a i Sir Roberta Jonesa odchodzą do lamusa.

Zastępują je nowe produkty, nowe technologie, nowe surowce, ale pomysł i generalne założenia ich funkcjonowania pozostają bez zmian, świadczy to o wyjątkowej inteligencji i geniuszu ich wynalazców.